Vanwege het coronavirus werken onze medewerkers thuis.

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Turkije Nu president Erdogan zich alleen nog laat omringen door ja-knikkers kan hij een eigen economische theorie op zijn land beproeven. Andere economen voorzien chaos.

Terwijl de lira deze maand steeds verder wegzakte ten opzichte van de dollar, maakten ambtenaren van het Turkse ministerie van Financiën overuren. Ze werkten aan een ambitieus, maar riskant plan om de dramatische koersdaling van de lira te stoppen, mocht de munt de „absurde” grens van 18 stuks per dollar overschrijden. Want verdere devaluatie zou de Turkse economie onherstelbare schade kunnen toebrengen. Dit vertelden bronnen met kennis van zaken aan persbureau Reuters.

De ambtenaren bestudeerden diverse mogelijkheden, en kozen uiteindelijk voor een plan dat ook was geopperd tijdens de valutacrisis van 2018. Het houdt in dat de staat spaarders zal compenseren voor de waardevermindering van de lira. Maar het was destijds afgeschoten omdat de risico’s te groot waren. Want als het van toepassing zou zijn op alle liradeposito’s, zou het een desastreus effect kunnen hebben op de overheidsfinanciën. En het zou moeilijk worden het weer te beëindigen.

Minister van Financiën Nureddin Nebati zat onlangs om de tafel met bankdirecteuren om ze bij te praten over het depositogarantieplan. Toch hadden zijn ambtenaren niet verwacht dat het zo snel zou worden uitgevoerd. Maar vorige week maandag daalde de lira snel en overschreed in de loop van de dag de grens van 18 per dollar. Enkele uren later, na een vergadering van zijn kabinet, maakte president Erdogan het opmerkelijke steunprogramma wereldkundig.

Het nieuws leidde tot de grootste stijging van de lira op één dag sinds 1983. De munt ging in een paar uur van 18,3 naar 11,3 per dollar. De historische koersstijging leidde tot een uitbarsting van vreugde in regeringskringen. Erdogans communicatiedirecteur Fahrettin Altun presenteerde het als bewijs dat de president zijn beloftes nakomt. Hij vergat voor het gemak dat Erdogan de sterke daling van de lira zelf had veroorzaakt met een reeks agressieve renteverlagingen sinds september.

De Turkse staatsmedia suggereerden dat spaarders die massaal dollars en euro’s inwisselden voor lira’s na bekendmaking van het steunprogramma de koersstijging veroorzaakten. Ook al waren de Turkse markten op dat moment gesloten, en waren alleen transacties mogelijk op internationale handelsplatforms. Maar volgens staatspersbureau Anadolu leidde het depositogarantieplan ertoe dat „burgers in de rij staan om vreemde valuta te wisselen”.

Enkele dagen later onthulde de zakenkrant Financial Times wat de echte reden was voor de scherpe koersstijging: de centrale bank had via de achterdeur bijna 7 miljard dollar (6,2 miljard euro) aan buitenlandse reserves verkocht om de waarde van de lira op te krikken en positieve geluiden te creëren rond het steunprogramma. De bank greep niet rechtstreeks in, maar via de staatsbanken. De krant berekende dat de bank deze maand 15 à 17 miljard dollar heeft verbruikt om de munt te stutten.

Volgens critici komt het steunprogramma neer op een verkapte renteverhoging die de inflatie niet langdurig bestrijdt. De regering „gooit de handdoek in de ring” wat betreft inflatie, twitterde Hakan Kara, tot zijn ontslag in 2019 hoofdeconoom bij de centrale bank. „Jarenlang aandringen op [lage] rente heeft ertoe geleid dat diverse instrumenten uit de hoed zijn getoverd. We hebben nog steeds geen stabiliserend monetair beleid. Ook dit programma zal herzien moeten worden.”

Kara waarschuwt dat de buitenlandse reserves van de centrale bank gevaarlijk zijn geslonken. Ze staat 50 miljard dollar in de min, als uitstaande swaps met lokale banken buiten beschouwing blijven. „De regering kan wellicht wat tijd winnen met het steunprogramma”, schrijft Kara in een e-mail aan NRC. „Maar ik denk niet dat dit het systeem zal stabiliseren. Als de centrale bank buitenlandse reserves blijft verkopen, kan het [economische] evenwicht snel worden verstoord.”

Het is niet voor het eerst dat de economie in zwaar weer verkeert door Erdogans obsessie met lage rente. Hij is ervan overtuigd dat hoge rente leidt tot hoge inflatie – in tegenstelling tot de gangbare economische theorie. Die overtuiging is geworteld in zijn geloof. De Koran beschouwt het heffen van rente als woeker en dat is verboden. Tijdens eerdere crises, zoals in de zomer van 2018 en eind 2020, won Erdogans pragmatisme het uiteindelijk van zijn geloof en verhoogde hij de rente.

Dit keer lijkt Erdogan vastbesloten zijn onorthodoxe ideeën door te drijven tot het bittere einde. Want in plaats van de rente te verhogen, kwam hij met het depositogarantieplan. En in tegenstelling tot eerdere crises heeft hij geen mensen meer om zich heen die hem durven tegenspreken, of hun carrière op het spel durven zetten om de economie te redden. De afgelopen jaren heeft de president de laatste capabele ministers en centralebankbestuurders ingeruild voor loyalisten.

„De langzame ineenstorting van de economie begon na de mislukte coup in 2016”, zegt de Turkse econoom Atilla Yesilada. „Sindsdien is die in leven gehouden met prestatieverhogende drugs. Eerst kwam het kredietgarantiefonds. Daarna kregen we Erdogans schoonzoon Berat Albayrak als minister van Financiën, die banken met een honkbalknuppel dwong onvoorwaardelijk kredieten te verstrekken. Ten slotte kwamen de renteverlagingen, die de lira volledig gedestabiliseerd hebben.”

Met elke stap is Turkije volgens Yesilada verder verwijderd geraakt van traditioneel economisch beleid en goed bestuur. „De staatsinstellingen die helpen de economie soepel te laten draaien, zoals een onafhankelijke centrale bank en een efficiënte bankenautoriteit, zijn steeds verder uitgehold door het vertrek of ontslag van capabele bureaucraten. Deze instellingen zijn allemaal instrumenten van Erdogan geworden, die zijn vreemde ideeën in stand moeten houden.”

Het laatste voorbeeld daarvan is het ‘nieuwe economische model’ waarmee Erdogan nu te koop loopt. Dit moet de chronische problemen in de Turkse economie oplossen. Uit een presentatie van Cemil Ertem, Erdogans economisch adviseur, die de website Middle East Eye in handen kreeg, blijkt dat het belangrijkste doel van het nieuwe model is economisch onafhankelijk te worden en productie en export te bevorderen. Dat is volgens Ertem niet mogelijk met hoge rente.

De adviseur schrijft dat de hoge rente een vicieuze cirkel heeft veroorzaakt van lage export, lagere werkgelegenheid, hoge import, en groeiende buitenlandse schuld. „Daardoor heeft Turkije een groot tekort op de lopende rekening, en is het afhankelijk van de instroom van buitenlands flitskapitaal waardoor de buitenlandse schuld verder oploopt. Vanwege de externe afhankelijkheid legt dit economische model de basis voor economische aanvallen.”

Yesilada denkt dat Erdogans adviseurs het nieuwe model hebben bedacht om zijn wereldbeeld enig theoretisch cachet te geven. „Dit is hoe Erdogan de wereld wil zien, en die arme mensen verzinnen er gewoon verhalen bij.” Erdogan presenteert de lage rente en de zwakke lira als onderdeel van een „economische onafhankelijkheidsstrijd”, die ervoor moet zorgen dat de Turkse industrie kan concurreren met de Chinese.

Maar dit is onder de huidige omstandigheden een illusie, meent Yesilada. „Het concurrentievermogen van de export komt voort uit de arbeidsproductiviteit”, zegt hij. „En die is hier laag – al werken Turken heel hard. Maar Turkije heeft sinds 2009 nauwelijks meer geïnvesteerd in technologie, capaciteit en effectiviteit. Al het geld ging naar vastgoed of nieuwe machines voor een paar grote exporteurs. Bovendien heeft Turkije geen begrotingsoverschot zoals China destijds, waarmee dat land zijn ambitieuze industrialisatiebeleid kon financieren.”

Turkije is afhankelijk van geld uit het buitenland. Maar de investeringen zijn grotendeels opgedroogd. Trucs zoals het kredietgarantieplan verhogen de kosten van zogenoemde credit default swaps (CDS), waarmee investeerders zich verzekeren tegen wanbetaling. Die kosten bepalen in feite wat het Turkse banken, bedrijven en de staat kost om in het buitenland te lenen. De Turkse CDS zijn inmiddels op die van acht landen na de duurste ter wereld. Dat wijst erop dat investeerders verwachten dat de Turken in gebreke zullen blijven.

Turkije heeft 170 miljard dollar aan buitenlandse schulden, die elk jaar moeten worden geherfinancierd. Ongeveer een derde daarvan kan volgens Yesilada een probleem worden. „Maar belangrijker zijn de langetermijnleningen. Geen investeerder is nog bereid Turkse bedrijven geld te lenen met een lange looptijd, en dat is nodig voor groei. Dus zullen we verstoken blijven van financiering. Dit haalt een streep door het centrale idee van Erdogans model: lagere rente leidt tot meer investeringen.”

Toch lijkt Erdogan vastbesloten de rente verder te verlagen. Volgens Turkse media streeft hij naar een rente van 9 procent, wat de inflatie zal aanjagen. De verwachting is dat die de komende maanden al oploopt naar 30 à 40 procent. Yesilada: „Het kredietgarantieplan gaat ervan uit dat een stijgende lira automatische leidt tot dalende inflatie. Maar inflatie is traag. Als Erdogan deze koers aanhoudt, zullen de structurele risico’s van het steunprogramma zich binnen een jaar manifesteren.”

Yesilda denkt dat hij de huidige armoede in Turkije niet eerder heeft gezien. „En ik ben zestig en kom uit een arm gezin. Veel mensen kunnen geen eten meer betalen, slaan maaltijden over. En aangezien de regering niets doet om de inflatie te temmen, en niemand de officiële cijfers gelooft, raakt het geduld van mensen op. Het zal me niet verbazen als mensen deze winter de straat op gaan om te protesteren.”

Hij voorspelt een nieuw ‘Gezi’, de protesten tegen de regering die in 2013 in het Gezipark begonnen en uitgroeiden tot een landelijke golf. „Zo wanhopig is de situatie.”

Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt. U kunt ons ook anoniem een tip geven.